Vejin - unbekannter nachbar - vicino sconosciutoVejin - unbekannter nachbar - vicino sconosciuto - Foto: Freddy Planinscheck
Ladinia
Ladinia
StoriaGeografiaLingazCulturaLadin nqueiEsposizionImmagine panoramicaContattoCulturadeutschitaliano

Tradiziun orala
Linguistica
Tradiziun scrita

Architetöra





Tradiziun orala

Le monn socrët: liëndes

Dla storia dla cultura ne fej nia mâ pert i documënc scric, mo ince la tradiziun orala. Chësta é gnüda coiüda adöm, ti tëmps de na scoverta generala dla cultura popolara (liëndes, cuntìes, cianties, dic), ince por le pice popul di Ladins.

Pro i Ladins ti Grijuns é Caspar Decurtins (1855-1916) stè le pröm a cöie adöm la arpejun culturala orala. L'ann 1887 àl fat n apel publich por che la popolaziun daidess chirì adöm material. Le resonn al apel é stè imprescionant, le material coiü adöm é stè assà por 14 libri. Le volum dles cuntìes y liëndes rumances coiüdes adöm cina al 1973 é plü co le dopl de chël di atri trëi teritors linguistics dla Svizera deboriada.

FanesI Ladins dles Dolomites à les liëndes plü conesciüdes indöt: so patrimone é la pert plü importanta dles liëndes dles Dolomites che Karl Felix Wolff à metü adöm y publiché por le pröm iade l'ann 1905 ("I crëps slauris"). Wolff à infornì sö y stramudé romanticamënter ciche i ê gnü cuntè dant.

Dër afascinant y complès é le mît de Fanes. Les raîsc de chësc mît va zeruch de plü milesc de agn. La trasformaziun de jënt te tìers é n elemënt dër vedl che an ciafa ince tles liëndes di Indians. Le totem tl mît de Fanes n'é nia n simbul de podesté, dla ciacia (variöl o ater), mo de modesté liada ala tera, n tìer spau: la muntagnola.
Le mal n'é nia metafisich, mo fej pert dla tera desche le bëgn: Spina de mul, le striun che se trasformëia te nöts de temporal te n schelet de n müsc, n'à nia de diabolich, al n'adora degun pat cun l'infern, mo al à süa forza dla natöra. La vijiun cristiana dl monn cun süa conzeziun dl mal à lascè dër püc fostüs tl mît de Fanes.
N motif costant é le matriarcat. Tl mît de Fanes (y tles liëndes ladines en general, cotan manco o indöt nia indere tles liëndes dl Tirol o di vijins taliagn) él dantadöt o porì les ëres che tol dezijiuns y arvënn i avenimënc. I ëi indere porta la decadënza canche ai tol dezijiuns: Le re de Fanes vënn so rëgn y vëgn por castighe trasformè te crëp. L'inom dl re falz i dà l'inom al ju a süd de Fanes (Falzarego).
I mistêrs dl mît de Fanes é gnüs colochês te Fanes pormò plü tert, nasciü é le complès te n contest cotan maiù. Le corp dles liëndes é nasciü te n tëmp olache le raiun ladin (o protoladin) ê ciamò cotan maiù.

Ganes y salvans
Dla tradiziun fej pert les cuntìes de ganes y salvans, de bones porsones de bosch, a chi che la jënt i lascia gonot sintì mancianza de respet. An à gonot orü odëi te chëstes figöres i antenac, les popolaziuns sburlades demez da nosta zivilisaziun. Ara se trata indere de figöres dla mitologìa romana (Silvanus y Aquanes) - figöres ch'an incunta te plü variantes tl raiun alpin intìer.
Tröpes stories vëgnel cuntè ince dl orco, de strìes y striuns, de pac cun le malan y d'ater. Ince i fac storics àn infornì sö impara. Ti stritoc de confin danter Mareo y Ampëz vëgnel insciö cuntè che i omi ampezagn à fat n pat cun le malan por avëi forzes suranaturales y ester bogn da portè le gran podrun da termo. Canche na fancela à scraié dal spavënt "Iesses Maria", à i omi pordü te n colp sües forzes y é gnüs sopolis sot le podrun.
N documentadù dla tradiziun orala é stè Tita (Jan Batista) Altonn da Calfosch (1845-1900), gnü conesciü ince desche poet y essayist.

[top] Linguistica ladina

Desche pionìer dla linguistica ladina moderna pòn conscidré Joseph von Planta che à bele dl 1775 portè dant ala Royal Society a London süa "Storia dl lingaz rumanc". Le test é gnü stampè n ann dô a Coira. Por i Ladins dles Dolomites à Micurà de Rü (Nikolaus Bacher) albü na gran importanza: al à bele dl 1833 scrit na gramatica ladina, y bele laôta àl odü le bojëgn de n lingaz scrit unifiché por düc i Ladins dles Dolomites.

Un n lingaz
Isaia AscoliBele dan da tröc agn à esperc odü ite che le rumanc, ladin y furlan é dialec desvalis de un n lingaz su. Laûr da pionìer de chësc vers à fat dantadöt Graziadio Isaia Ascoli (1829-1907), da Gorize, y Theodor Gartner (1843-1925).Ascoli à cun sü stüdi "Saggi ladini" (1873), fac dër avisa, por le pröm iade ilustré y splighé a livel scientifich i trëi raiuns ladins. Al à bele laôta metü a jì ciche an nominëia incö "inrescida de ciamp". Te so manual dl lingaz y dla leteratöra retoromana àl cherié na trataziun sintetica che n'é fina incö nia ciamò gnüda sostituida por completëza y conoscënza dl argomënt.
Tröc esperc te tröpes universitês de döt le monn à da laôta incà confermè che le ladin é n lingaz, ai à confermè ince la unité de rumanc, ladin y furlan: trëi dialec de un n lingaz su.
Al n'é indere stè tröc y al n'é ciamò che ô conscidré le ladin desche dialet talian. Por rové a n te resultat, mësson manipolé analises linguistiches. Fat vëgn chësc dantadöt por motifs politics.
Ti ultims agn él gnü intensivé i laûrs linguistics sön le ladin. Da nominé é Lois Craffonara, por agn diretur dl Istitut Cultural Ladin "Micurà de Rü". Tröc linguisc' da foradecà à completè cun ël sües conoscënzes dla realté de lingaz tla Ladinia.


[top]
Tradiziun scrita


Dolomites
Valgügn documënc isolês por ladin àn dal 1600 inant - nasciüs ési la maiù pert dal bojëgn da comuniché cun la popolaziun te so lingaz. Tla aministraziun regolara n'él degöna lerch por le ladin.
1833 Micurà de Rü prô da arjigné ite n lingaz scrit unifiché por düc i Ladins dles Dolomites. Le manoscrit ne vëgn nia publiché.
1864 Josef Anton Vian (ploan a Urtijëi, nasciü te Fascia) scri na gramatica dl gherdëina.
Cun Agno (Angelo) Trebo (1862-1888) fej la leteratöra ladina le vare tla poesìa lirica. Trebo scri poesìes en pert dassënn dala ria löna. Dlungia poesìes de descriziun dla natöra àl scrit poesìes, olache al ilustrëia - cun dlai al cör - i sentimënc sciöche tla leteratöra mondiala. Angelo Trebo à ince scrit le test por les döes operetes "Le scioz de San Jenn" y "Le ciastel dles stries".
Le poet, storich y filologh Tita Altonn (1845-1900)Tita Altonn à coiü adöm liëndes y tradiziuns.
Hugo de Rossi (1875-1940) à scrit n vocabolar (fascian).
Al mët man na ona de produziun leterara, en gran pert tradizionalista, che é n sëgn dla cosciënza nöia che i Ladins à de se instësc y de so lingaz. Promoturs y auturs dla cultura é te chisc tëmps maestri y proi. Al bun svilup i fej la Pröma Vera na fin.
Dô la Secunda Vera mët indô man n renascimënt dla cosciënza ladina - scebëgn che tröc vëiga le ladin ciamò sciöche lingaz de mënder valur che dess gnì adorè mâ tl privat. An à na diversificaziun stilistica tres maiù.
Incö à la leteratöra ladina na gran richëza de contignü, na gran varieté stilistica y tematica: La leteratöra ladina ne se desfarenziëia tl contignü nia dala leteratöra di vijins.

I vijins ne sa püch y nia dla leteratöra ladina, gonot ne sài gnanca ch'al esist na leteratöra ladina, y deache ai ne capësc nia le lingaz, ne pòi gnanca dè iudizi. La maiù pert ne vëgn la leteratöra ladina gnanca tuta en conscidraziun, ti media todësc y taliagn ne vëgnel feter mai baié de leteratöra ladina.

Grijuns
La tradiziun scrita dl rumanc mët man tl 16ejim secul; la sbürla prinzipala vëgn dala Reforma (y dala Cuntrareforma) y dala intenziun porchël da i fà avëi ala jënt na letöra de ütl moral te so lingaz.
L'om politich dla Engiadina Alta Gian Travers à scrit le pröm documënt rumanc ch'an conësc: l'ann 1527 àl adorè le lingaz dla uma por n scrit de defenöra politica gnüda publicada te forma de manoscrit. Les prömes publicaziuns stampades por rumanc é gnüdes fora dl 1552: N catechism y n abezê por l'Engiadina Alta. L'autur é Jachiam Bifrun, notar a Samedan. Püc agn plü tert (1560) àl fat la traduziun dl Nü Testamënt (idiom puter). Le lingaz é stromënt por la religiun.
N gran suzès à albü dantadöt döes publicaziuns: "Il vêr sulaz da pievel giuven" (La dërta aurela cörta por jënt jona, 1611), che é gnü publiché ciamò 12 iadi por rumanc, 11 iadi por todësch y 7 iadi por talian. Gran resonn à ince albü "Consolaziun dell'olma devoziusa" (Consolaziun dl'alma dota, 1690), n liber de oraziun catolich cun cianties che vëgn en pert ciantades ince incö ciamò. Le liber é gnü publiché 11 iadi cina tl 1945.
Cun l'adoranza religiosa romagn i idioms rumanc amarscês dala desvalianza de confesciun, rové a n lingaz scrit unifiché n'é dî alalungia nia poscibl.

Friûl
Tl Friûl ê le lingaz gnü adorè publicamënter cina che an â instësc tles mans l'aministraziun cun le Patriarcat de Acuileia (1420). An conësc documënc p.e. dla scora notarila de Cividât dl 14ejim secul. Dô l'anesciun a Aunejia ne vëgn le furlan nia plü adorè tla aministraziun.
La storia dla leteratöra furlana mët man tl Renascimënt cun de plü figöres de importanza. Pier Paolo PasoliniAl n'é nia na leteratöra religiosa, gnanca leteratöra popolara, de foltlor, mo leteratöra profana dla mondanité. Da chësc tëmp àn ince les prömes traduziuns da d'atres leteratöres. Ti secui gnüs dô à la leteratöra furlana albü tröc poec ezelënc, desche Ermes di Colloredo, Pietro Zorutti (che à cun sü calëndri portè pro a renforzè la koiné furlana), Caterina Percoto.
N sbunf nü ciafa la leteratöra furlana tratan la Secunda Vera cun Pier Paolo Pasolini. Le talian Pasolini impara le furlan, lingaz de süa uma, y scri poesìes y n tòch de teater (I Turcs tal Friûl) por furlan.
Cun la fondaziun dla Academiuta de lenga furlana dl 1945 à Pasolini metü na pera de ciantun nöia, na generaziun de poec intìera é gnüda ispirada da ël.
Pasolini, atif ince politicamënter, é n sostignidù apascionè dla gauja ladina - dl furlan dìjel: "Lingua ladina dunque, non dialetto alpino".
Incö é la leteratöra furlana dër rica de direziuns stilistiches y formes desvalìes, dala poesìa cina ai comics. Na istituziun de tradiziun é ormai le concurs leterar y musical "Premi Friûl".










Müstair
[top]

Architetöra

Le raiun retoroman - dantadöt le Friûl y i Grijuns - à perles dl'architetöra mondiala.


  • A Acuileia, la dlijia uma dl raiun alpin intìer, él da amiré n funz a mosaich de plü de 700 m2 dl 4. secul - al é forsc le plü bel documënt artistich dla perioda paleocristiana indöt.
  • Müstair (mâ n km ia delà dl confin Südtirol/Grijuns) à cun le convënt dles beneditines y süa dlijia (romanica cun injuntes gotiches) n documënt dla storia dl'ert che fej pert dl patrimone cultural mondial dla UNESCO.Fat sö é le convënt gnü incër l'800 desche Monasterium Tuberis. Tla dlijia dl convënt, öna dles püces cun trëi absides, pòn amiré le majer zitlus de pitöres afrescades dla pröma eté medievala.
  • Tla dlijia de Zillis (a süd dla Via Mala) pòn odëi le sofit de dlijia depënt plü vedl dl'Europa: 153 tofles de lëgn dl 1130 za.
  • A Cividât él na necropolis celtica dl 400 d. C. za.
  • Dl 760 za. é la picia dlijia longobarda a Cividât.
  • Tla picia cité de Glemone imprescionëia le dom: al é un di plü bi ejëmpli de architetöra gotica a süd dles Alpes.

Tles Dolomites é, desche tl Tirol intìer, les dlijies romaniches gonot gnüdes sostiduides cun dlijies gotiches (che é spo en pert gnüdes sostituides cun dlijies baroches). Al é por la storia dl'ert n gran dann. Les dlijies romaniches dla Val Venosta, stada cënc d'agn pro la diozeja de Coira, documentëia le valur dl'architetöra romanica tles Alpes.
Perles dl'architetöra tles valades ladines é la dlijia de Sant' Uliana te Fascia, la dlijia de Sacun cun sü afresc' gotics, o ince la dlijia de Santa Berbora a La Val, dër gonot motif fotografich.
De beles dlijies baroches él a Al Plan de Mareo y San Linert de Badia.

Viles
VilesPro la arpejun culturala ladina alda les viles tla Val Badia. Ara se trata de formes de insediamënt cun de plü lüsc ragrupês che plej por süa unité armoniosa y por süa bela ponüda tla contrada. Ti ultims agn é les viles gnüdes revalutades desche atraziun turistica. An à indere n'incompatibilité parziala cun i bujëgns d'aldedaincö por laûr y abitaziun. Les viles é sot a sconanza, costruziuns nöies o müdaziuns po mâ gnì fates cun bindebò de restriziuns.

Sgrafit
Na particolarité dl'architetöra profana di Grijuns (dantadöt Bergell, Engiadina, Val Müstair) é le "sgrafit". Ara se trata de dessëgns rafês ite tl mür: dla cialc ciamò morjela vëgnel rafè demez chës perts ch'an ô avëi scöres. Dl sgrafit fej pert dessëgns, decocaziuns y dic.




Folk & cultura
Al osservadù da defora che ti ciara a na mendranza i plej gonot le foltlorich, l'esotich. Guanc da zacan y usanzes interessëia gonot deplü co lingaz, sozieté, leteratöra, ert. Cun i Ladins n'é la cossa nia atramënter, dantadöt le guant da zacan de Gherdëina vëgn gonot fat jö.
Cun le foltlor vëgn na mendranza metüda dant desche teater da corusc, datrai ince desche n püch indô ti tëmps. Por la politica dles maioranzes é le foltlor da fa saurì, n'él pö nia lié ala ghiranza de dërc por lingaz y cultura dla mendranza.

[top]
Created by Endo7 Consulta ladina - Comun de Bulsan