Vejin - unbekannter nachbar - vicino sconosciutoVejin - unbekannter nachbar - vicino sconosciuto - Foto: Freddy Planinscheck
Ladinia
Ladinia
StoriaGeografiaLingazCulturaLadinia encueiEsposizionImmagine panoramicaContattoLingazdeutschitaliano

Formazion y
variantes
Particolarités
I idioms
L ladin y i autri lingac   neolatins
Ladin dolomitan
Formazion y variantes

L ladin é n lingaz neolatin. Al s'ŕ formé tres la romanisazion dles Alpes. La popolazion retica ŕ sourantout l latin popolar; sot a la enfluenza de particolarités de si lingaz (sintassa, fonetica, lessich) ŕla svilupé l lingaz ladin (= retoroman).
L lingaz ladin é la realisazion direta dl latin popolar rejoné tles Alpes entourn la fin dl Imper Roman.
La fin dl retich tles Alpes po vegně confronteda con la fin dl galich tla Franzia.
I Retoromans y i Rumens é i soui che porta te sia denominazion la parola "Rom"; i abitanc dla Val dl Inn y dles Dolomites se nomineia enfinamai "Ladins", donca Latins.

Na pruma forma dl ladin podessa se avei svilupé, sciche ence i autri lingac neolatins, plu o manco encer l 8./9. secul.
L lingaz é plu o manco anter l franzous y l talian. Vejin al retoroman é ence l ozitan o l catalan.


[top]

Particolarités dl ladin:
  • Palatalisazion de C y G dant A, sciche "ciaval" (tal. "cavallo" cfr. con l franzous "cheval"); "giat" (tal. "gatto") y e.i.
  • Formazion dl plural con la desinenza -s (dlongia d'autres formes de plural), per ejempl "ciases", "cians"
  • Formazion dla seconda persona dl verb con -s (per ejempl "te ciantes")
  • Mancianza dl condizional present ("portarava", "portaria"; tal. "porterebbe"). Empede chest végnel sovenz adoré, sciche tl latin, l congiuntif imperfet.
  • Mantegniment di grups consonantics PL, BL, FL, CL, GL (per ejempl "plajei", tal. "piacere"), "fle" (tal. "fiato").
  • Deminuzion di vocai finai nia azentés -o y -e (per ejempl "tet", tal. "tetto", o "man", tal."mano")
  • Laprň végnel ciamň les particolarités dla sintassa y dl lessich. Tl ladin s'ŕl ence mantegnů paroles preromanes.


[top]

I idioms dl ladin dolomitan


Pro l raion linguistich ladin pňn ence cumpedé l Comelich. Al é n member de conliament anter i Ladins dles Dolomites y i Furlans. N corpus linguistich en pert ladin ŕ ence i idioms dla Val de Non y dla Val de Sol tl Trentin nordozidental. Chisc idioms vegn enfluenzés dassen da elemenc trentins y lomberc.

Da n valgugn agn végnel rejoné sun la identité linguistica nia demé sun n livel scientifich ma ence sun chel politich y cultural. Ghiré végnel anter l auter che i Nonesc y i Solandri posse se declaré Ladins pro la cumpeida dla popolazion. Dal pont de veduda linguistich ései plu vejins al rumanc dl Grijon che al ladin dles Dolomites.

L padernoster
mareo/badiot
Nosc Pere dl Cil,
al sides santifiché to inom,
al vëgnes to rëgn,
tüa orentč sides fata,
sciöche al cil insciö söla tera.

gherdëina
Pere nost, che t'ies en ciel,
sibe santificŕ ti inuem,
vënie ti rëni,
sibe fata ti ulentŕ,
coche en ciel enscě en tiera.

fascian
Pčre nosc che te es sun ciel, sie fat sent to inom,
fa che vegne to regn,
to voler sie semper respetŕ, tant sun ciel che su la tera.

fodom
Pere nost che t'es sun paraděsc, benedët l é l tuo inom,
resta con nos,
che sarŕ fat ci che te vos,
sun ciel e su la tiera.

ampezan
Pare nosc, che te stas su in zielo,
sée fato santo el to gnon,
viene el to regno,
sée fato chel che te vos tu,
tanto in zielo che su ra tera.


I idioms dl rumanc

1) Sursilvan:

L'uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pégn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: "Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis ti il pli bi utschi da tuts".

2) Sutsilvan:
La vualp eara puspe egn'eada fumantada. Qua â ella vieu sen egn pegn in corv ca taneva etgn toc caschiel einten sieus pecel. Quegl gustass a mei, â ella tartgieu, ed ha clamo agli corv: "Tge beal ca tei es! Scha tieus tgŕnt e aschi beal sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts".

3) Surmiran:
La golp era puspe eneda famantada. Co ň ella sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel an sies pecal. Chel am gustess, ň ella panso, ed ň clamo agl corv: "Tge bel tgi te ist! Schi ties cant č schi bel scu tia parentscha, alloura ist tei igl pi bel utschel da tots".

4) Puter:
La vuolp d'eira darcho üna vouta famenteda. Co ho'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho'la penso, ed ho clamo al corv: "Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschč bel scu tia apperentscha, alura est tü il pü bel utschč da tuots".

5) Vallader:
La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha'la pensŕ, ed ha clomŕ al corv: "Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschč bel sco tia apparentscha, lura est tü il plü bel utschč da tuots".

Rumantsch grischun:
La vulp era puspč ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensŕ, ed ha clamŕ al corv: "Tge bel che ti es! Sche tes chant č uschč bel sco tia parita, lura es ti il pli bel utschč da tuts".


[top]
L ladin y i autri lingac neolatins

L conzet retoroman vegn sovenz capě mal: l ladin é n lingaz neolatin, avisa sciche l franzous (che an podessa defině "galoroman").


I clichés
L ladin ŕ dret pueces paroles
L lingaz ladin ŕ truepes paroles. L vocabolar nuef badiot-todesch ŕ 36.000 ciavazins todesc con 78.000 ecuivalenc ladins.

L ladin ne ŕ degunes paroles modernes
Al é truepes formazions nueves. Ma ajache l lingaz vegn ensegné tant puech tla scola y ajache i media ladins ŕ massa puecia lerch, důrela cotant plu giut enchina che na parola é juda ite tl lingaz.

Les paroles nueves é da se daudé
I neologisms ne é tl ladin nia autramenter che ti autri lingac: te n prum moment sňnei sovenz te na maniera fetra, n iade che an é usés végnei sintis sciche na cossa naturala. Paroles sciche nodadoia, forenadoia, brujadoia, sarenara é judes ite perfetamenter tl lingaz.
Chi che coiona la parola "ciuciastuep", dessa ma n iade se cialé ju plu avisa la medema parola todescia, o paroles sciche "Hubschrauber"......

L ladin é n lingaz mescedé
L ladin é n lingaz neolatin, che ŕ sourantout - sciche duc i lingac dl mond - elemenc di lingac vejins.
L problem é che i Ladins empara massa puech sie lingaz te scola y che ai adora tl rejoné sovenz paroles todesces o talianes empede les paroles ladines che é. Chesta é na proa che l ensegnament che mancia dl lingaz dla oma porta a na erojion dl lingaz y ŕ sciche conseguenza la rovina dl lingaz.

I Ladins ne se capesc nia anter ei.

La desferenzia anter i idioms ladins é minimala, la compateza linguistica é dret grana. Chi che conesc ben n idiom ladin ne ŕ normalmenter degugn problems con i autri.

[top]

Created by Endo7 Consulta Ladina - Comun de Bulsan